„Powróceni” – Abdulrazak Gurnah

Pierwsza przetłumaczona na polski język powieść niedawnego laureata Nagrody Nobla (2021) to przekrojowa panorama losów kilku osób, żyjących w pierwszej połowie XX wieku w dzisiejszej Tanzanii. Dawna kolonia niemiecka, a następnie brytyjska, uzyskała niepodległość już w czasach, które nie obejmują tej historii. Główni bohaterowie: Ilyas i Hamza pochodzą z biednych rodzin. Ilyas zostaje uprowadzony z wioski, a Hamza oddany za długi na służbę. Obaj trafiają w ręce niemieckich kolonizatorów, którzy na przełomie wieków toczyli krwawe walki z tubylczymi plemionami, a następnie bronili niemieckich wpływów we wschodniej Afryce w trakcie I wojny światowej. Obydwaj bohaterowie stykają się zarówno z niemiecką dumną kulturą, jak i typowo pruskim drylem oraz okrucieństwem. Gurnah nie epatuje szczegółami przemocy, raczej maluje jego ramy. Skupia się za to na detalach, które zdecydowały choćby o przyszłym życiu Hamzy – np. na tomach niemieckiej poezji. Ilyas i Hamza z jednej strony zdradzają swój lud, służąc w bezwzględnych tubylczych oddziałach Schutztruppe, ale zarazem pozwalają im to na awans społeczny dzięki nabytej umiejętności czytania i pisania. Ilyas może wrócić do swoich stron jako mężczyzna z pozycją. Pozwala mu to odnaleźć młodszą siostrę Afiyę i otoczyć ją opieką. Gdy jednak wybucha wojna, wraca służyć w niemieckich oddziałach. Hamza z nabytymi umiejętnościami podejmuje pracę i szybko zyskuje uznanie tudzież sympatię. Los łączy go z Afiyą. Ich znajomość, a następnie miłość, stanowi jedną z bardziej emocjonujących części tej powieści. Pomimo muzułmańskiego wychowania nie powstrzymują się od cielesnego zbliżenia przed ślubem. Obserwujemy także na ich przykładzie powolne wychodzenie z ubóstwa. Nie przeszkadza im kolonializm – wręcz przeciwnie mogą skorzystać z opieki medycznej, czy wysłać swojego synka do szkoły. Równocześnie nie odwracają się też od afrykańskich, czy również muzułmańskich tradycji. Wypędzanie zranionego ducha z ich syna kończy tak naprawdę główną opowieść. Gurnah prześlizguje się potem po dalszych losach, pokonując płynnie kolejne dekady, a w dodatku przenosząc akcję do Niemiec, gdzie syn Hamzy i Afyii próbuje odnaleźć swojego wuja – Ilyasa. Dużo w tej powieści społeczno-kulturowych przemian, obyczajowych obrazków i ludzkich trosk. Wiele cierpienia, ale również ciepła i wrażliwości. To nietypowe spojrzenie na problemy kolonializmu i różnic cywilizacyjnych. Dostajemy tu przede wszystkim głęboki humanizm, który skupia się na podstawowych pragnieniach i cechach człowieka, na jego walce o przetrwanie, marzeniach o lepszym losie i potrzebie bliskości. Ładna, ujmująca powieść.